ROZMAWIAJMY RAZEM

„On już jest niemal dorosły, a wciąż zachowuje się jak dziecko” – słyszę od rodziców często w trakcie konsultacji psychologicznych. To zdanie trafnie oddaje złożony stan, w którym znajduje się nastolatek: nie jest już dzieckiem, ale też nie jest jeszcze dorosłym. Odnalezienie się w tym „gdzieś pomiędzy” sprawia trudność zarówno nastolatkom, jak i rodzicom.
Rodzice zazwyczaj zakładają, że skoro nastolatek nie jest już małym dzieckiem, to w tym wieku będzie już bardziej dojrzały emocjonalnie, więc zaczynają od młodych ludzi oczekiwać oznak dojrzałości i odpowiedzialności przy podejmowaniu decyzji. Nastolatek natomiast oczekuje od rodziców, że będą go traktować jak osobę dorosłą. Pozornie każda ze stron ma podobne oczekiwania, więc wszystko powinno pójść zgodnie z planem. Jednak w praktyce żadne z tych oczekiwań nie zostaje w pełni zaspokojone.
Dzieje się tak dlatego, że nastolatkowie, choć czują się dorośli i chcą być w ten sposób traktowani, nie są w stanie sprostać temu zadaniu. Często podejmują działania, które z dorosłością i odpowiedzialnością nie mają wiele wspólnego. Wielu rodziców w okresie dojrzewania swoich dzieci ma wrażenie, że pod ich dachem ponownie zamieszkało małe dziecko. Skrajne wahania nastrojów czy wykłócanie się o błahe z pozoru rzeczy może wywoływać u rodziców wątpliwości, czy na jakimś etapie wychowania popełnili błąd. Mają poczucie, że nastolatek celowo robi im na przekór, na złość i próbuje nimi manipulować. Rozmawiając w gabinecie z rodzicami nastoletnich dzieci, często słyszę takie słowa: „To dziecko nie przestrzega żadnych granic”. Otoczenie też nie zawsze jest szczególnie pomocne, kierując w stronę rodziców i ich dzieci oskarżenia: „Rozpieściłeś – to teraz masz”, „Nie nauczyłeś go żadnych granic”.

Dojrzewanie jest skomplikowanym etapem w rozwoju człowieka z psychologicznego i biologicznego punktu widzenia. To czas intensywnych przemian, zarówno tych związanych z kształtowaniem się tożsamości, jak i widocznych zmian zachodzących w ciele nastolatka. A co równie ważne – to czas, kiedy mózg dziecka przechodzi bardzo skomplikowaną i niezbędną w tej fazie rozwoju przebudowę. Przez długi czas ryzykowne zachowania nastolatków, ich skłonność do niestabilności emocjonalnej, roztargnienia, impulsywności oraz przekraczania granic i łamania zasad tłumaczono tzw. burzą hormonalną.
Każdy z nas na pewno słyszał, że „bunt nastolatka” to wynik działania hormonów. I rzeczywiście hormony biorą czynny udział w rozwoju nastolatka – w okresie dojrzewania dochodzi do wzmożonej produkcji i wzrostu stężenia hormonów odpowiednich dla danej płci: estrogenów u dziewczynek i testosteronu u chłopców. Zmiany hormonalne, które zachodzą w tym okresie, wpływają na fizyczność i emocjonalność, jednak jest to tylko czubek góry lodowej.
Współczesne odkrycia neuronauki wskazują, że w dużej mierze za zmiennymi i często nieracjonalnymi zachowaniami nastolatków stoi ich jeszcze niedojrzały mózg. Przyczyn niektórych nieracjonalnych zachowań można zatem się dopatrywać w przeobrażeniach, jakie w tym czasie następują w budowie i funkcjonowaniu mózgu. Okres dojrzewania to czas gwałtownych i intensywnych przemian w strukturze mózgu, który w tym czasie przypomina intensywny plac budowy. Nastolatek dysponuje już w pełni dojrzałymi strukturami podkorowymi i niedojrzałą korą mózgową, która odpowiada za integrację wszystkich struktur mózgu. Kora mózgowa to „jednostka zarządzająca” w naszym mózgu. Kora przedczołowa odpowiada między innymi za zdolność przewidywania konsekwencji swoich działań, ocenę ryzyka czy zdolność do racjonalnego podejmowania decyzji. Natomiast kora okołooczodołowa na przykład za empatię. Kora mózgowa dojrzewa bardzo długo, bo aż do około 25. r.ż. Niedojrzała kora mózgowa odpowiada za często zauważany przez dorosłych deficyt empatii u nastolatków, trudności z racjonalnym myśleniem czy impulsywność. Ta niedojrzałość mózgu sprawia, że nastolatkowie nie zawsze mają łatwy dostęp do interpretacji emocji innych osób oraz zrozumienia, w jaki sposób ich zachowanie lub słowa mogą wpływać na innych. To tłumaczy częste problemy i skargi rodziców, że ich nastoletnie dzieci są w ich odczuciu niewdzięczne, nie dbają o innych i myślą tylko o sobie. To wszystko powoduje, że nastolatek potrzebuje więcej czasu niż dorosły, żeby przemyśleć swoje zachowanie i zrozumieć jego konsekwencje.

Niedojrzały mózg nastolatka pozbawiony kontroli ze strony racjonalnej kory przedczołowej jest szczególnie wrażliwy na tzw. układ nagrody, co może prowadzić do wielu niebezpiecznych zachowań i skłonności. To między innymi z tego powodu nastolatkowie dużo szybciej niż osoby dorosłe popadają w uzależnienia. Nabyte w tym wieku nałogi są często dużo głębsze i znacznie trudniejsze do pokonania. Ten sam mechanizm wpływa również na odmienne postrzeganie przez nastolatków ryzyka. Ryzykowne zachowania dla nastolatków często wiążą się z osiąganiem przyjemności poprzez możliwość wykazania się swoimi możliwościami czy zyskanie aprobaty rówieśników.
W dorosłym życiu, podejmując decyzje, często kierujemy się rachunkiem zysków i strat, wybieramy najkorzystniejszą i najbezpieczniejszą dla nas opcję. Natomiast nastolatkowie, których mózg nie jest jeszcze na tyle dojrzały, nie zawsze posiadają dostęp do tej racjonalnej analizy, co prowadzi do podejmowania przez nich impulsywnych decyzji pod wpływem chwili. Brakuje im również swobodnego dostępu do obszaru odpowiedzialnego za przewidywanie konsekwencji swoich działań. Co tłumaczy, dlaczego tak wielu nastolatków „najpierw robi, a dopiero później pomyśli”. A następujące w okresie dojrzewania zmiany w układzie limbicznym – odpowiedzialnym za emocje i zachowania instynktowne – wiążą się z tak charakterystyczną dla nastolatków zmiennością nastroju i impulsywnością. Opierając się na tych informacjach, można o wiele lepiej zrozumieć, dlaczego nastolatkowie tak chętnie podejmują ryzykowne zachowania i w poszukiwaniu nowych wrażeń przekraczają granice. Sprzyja im łatwy dostęp do używek czy szkodliwych treści w internecie.

Dorośli mogą powtarzać, że nie zawsze warto próbować, ale nastolatkowie zazwyczaj nie podzielają tego poglądu. Ich działanie wbrew pozorom nie jest zaprogramowane na autodestrukcję czy skierowane przeciwko dorosłym. Jest ono wynikiem potrzebnych i ważnych zmian zachodzących w ich organizmie. Eksperymentowanie i poszukiwanie jest na stałe wpisane w okres dojrzewania, jedynie forma tego, w jaki sposób nastolatkowie realizują to ważne zadanie rozwojowe, zmienia się wraz ze zmieniającym się światem. Ten zmienia się w niewyobrażalnym kiedyś tempie.
Zmiany technologiczne wpływają na sposób życia i zachowanie dzieci. W czasach, gdy dzisiejsi rodzice byli nastolatkami, stawiali pierwsze kroki w pojawiającym się internecie, do smartfonów była daleka droga, a o Tik-Toku czy K-popie nikomu się nie śniło. Świat stawia przed nimi wyzwania, którym trudno sprostać. Presja osiągnięć i ilość materiału do zrealizowania w szkole i na zajęciach pozaszkolnych sprawia, że młodzi ludzie żyją w ciągłym stresie. Obawiają się, że nie sprostają oczekiwaniom ze strony dorosłych, co przypłacają koniecznością mierzenia się z silnym lękiem, a nawet atakami paniki. Inni w obawie przed porażką decydują się odpuścić, co często odbija się negatywnie na ich relacji z rodzicami, którzy nie rozumieją powodu, dla którego ich dziecko pogorszyło się w nauce lub zaczęło opuszczać coraz więcej lekcji.
Dużym problemem jest również zjawisko przemocy rówieśniczej, które wraz z rozwojem technologicznym poszerzyło swój obszar oddziaływania i w głównej mierze przeniosło się do internetu. Nastolatkowie doświadczają przemocy poprzez obraźliwe komentarze czy prześmiewcze zdjęcia zamieszczane w sieci. W skrajnych przypadkach bywają to wręcz hejterskie kampanie, w których uczestniczy większa grupa, np. cała klasa. W okresie pandemii, gdy wszyscy byliśmy zamknięci w obrębie swoich czterech ścian, wielu nastolatków zaczęło eksperymentować z nawiązywaniem nowych znajomości przez internet. Z rozmów z młodymi ludźmi można dowiedzieć się, że wiąże się z tym zjawisko tzw. ghostingu, w którym jedna ze stron nagle, bez powodu przestaje się odzywać, zrywając kontakt i w ten sposób kończąc relację. Wielu nastolatków opowiada o tym z dużym smutkiem i rozżaleniem, nie rozumiejąc, dlaczego osoba, z którą budowali relację, zaangażowali się, potraktowała ich w ten sposób.
To tylko jedne z wielu trudności i wyzwań, które stoją przed współczesnymi nastolatkami i – jak wskazują dane przedstawione przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) – nie wszyscy potrafią sobie z nimi samodzielnie poradzić, bo aż do 20% nastolatków doświadcza objawów depresji.
Wszystko to powoduje, że rozpada się dotąd uporządkowany świat dziecka i pojawia pełen chaosu i niepewności świat nastolatka. Przed dojrzewającym młodym człowiekiem stoją ważne zadania rozwojowe, takie jak poszukiwanie swojej tożsamości poprzez znalezienie odpowiedzi na pytania: „Kim jestem?”, „Jak chcę, by wyglądało moje życie?”, „Gdzie przynależę?”. Kształtująca się tożsamość nastolatka rozwija się przede wszystkim poprzez poszukiwanie i sprawdzanie swoich możliwości. Nastolatek, wypełniając powierzone mu zadanie rozwojowe, zazwyczaj eksperymentuje swoim zachowaniem, nierzadko są to zachowania niebezpieczne, takie jak używanie środków psychoaktywnych, zachowania agresywne czy testowanie granic swoich możliwości. Co wzbudza radość i uznanie w oczach rówieśników, a wśród dorosłych niezadowolenie.

Sporym wyzwaniem w tym okresie jest również zaakceptowanie i zbudowanie nowej relacji ze swoim zmieniającym się ciałem. Zmiany te zazwyczaj zachodzą w bardzo szybkim tempie i dla wielu nastolatków ten proces nie jest łatwy.
Okres dojrzewania to również czas, w którym grupa rówieśnicza jest bardzo ważna. Młodzi ludzie więcej czasu spędzają ze znajomymi niż z rodzicami i to z nimi dzielą swoje radości i smutki. Są zarówno pod silnym wpływem, jak i presją rówieśników. Chcąc przynależeć do grupy i być przez nią akceptowani, często są w stanie posunąć się bardzo daleko.
W rodzinach z nastoletnimi dziećmi bywa gorąco, wybuchają konflikty o naukę, późne powroty do domu, pierwsze papierosy czy wypity alkohol. Nastolatek z jednej strony próbuje ukryć przed rodzicami swoje postępowanie, a z drugiej zaciekle broni swojego zdania, prowadząc niekończące się dyskusje z rodzicami. Równocześnie, chociaż nastolatek niechętnie to przyznaje, to rodzice wciąż są dla niego bardzo ważni. Mimo że na ogół spędzają mało czasu z rodzicami i często dochodzi między nimi do kłótni, to w dobrze funkcjonujących rodzinach rodzice są wsparciem i bezpieczną bazą, do której zawsze można powrócić, gdy problemy zaczynają przerastać.
Choć jest to niezwykle trudny i czasem wręcz wyczerpujący czas, ten burzliwy okres w relacji rodzic – nastolatek jest niezwykle ważny z perspektywy jego rozwoju. Paradoksalnie to właśnie w ten sposób nastolatek ćwiczy umiejętności, które będą mu potrzebne w dorosłym życiu. Wszystko to, czego doświadcza w okresie dojrzewania, jest po to, by przygotować się do roli dorosłego, uzyskania niezależności emocjonalnej od rodziny pochodzenia i przyjmowania odpowiedzialności za swoje decyzje.

Zadaniem dorosłych jest stworzenie bezpiecznych warunków i umożliwienie nastolatkowi poznawania siebie i otaczającego go świata. Nastolatek potrzebuje przestrzeni do samodzielnego doświadczania i stawiania czoła wyzwaniom pod przewodnictwem dorosłego, który wspiera i – co ważne – nie ocenia. Rodzice nie są w stanie uchronić dzieci, które wchodzą w okres dojrzewania od tego, by nie popełniały błędów.
To, co rodzic może zrobić, to zaufać, że wysiłek, który przez te wszystkie lata włożył w wychowanie dziecka, właśnie w tym momencie zaowocuje i dziecko będzie potrafiło skorzystać z wartości wpojonych mu przez niego. Warto jednak pamiętać, że rozwój i zachowanie nastolatka nie jest determinowane tylko przez czynniki biologiczne i psychologiczne, ale równie ważne jest środowisko, w którym dziecko funkcjonuje. Dorośli zatem jako rodzice mają duży wpływ na swoje dziecko, a ich najważniejszym zadaniem wychowawczym na tym etapie rozwoju dziecka jest zadbanie o relację z nastolatkiem.
To dzięki i poprzez relację rodzic ma wpływ na zachowanie swojego dziecka. To bliska relacja, która opiera się na akceptacji i zrozumieniu, pozwala rodzicowi mieć dostęp do świata nastolatka i móc mu towarzyszyć w tej szalonej przygodzie, a w razie potrzeby reagować i ratować z opałów.